يک شبهه

برخى كسان درباره بعضى آيات كه ظاهراً مي‌گويد همة انسان‌ها از نطفه آفريده شده‌اند، مي‌گويند: پس حضرت آدم نيز بايست از نطفه آفريده شده باشد وگرنه با ظاهر آيات كه بر عموميت حكم خلقت دلالت دارند، سازگار نيست؛ آياتي نظير:

خَلَقَ الإِنسَانَ مِن نُّطْفَة؛(4)«انسان را از نطفه آفريد».

إِنَّا خَلَقْنَا الإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ؛(5) «ما انسان را از نطفة مختلطي آفريديم تا او را بيازماييم».

خَلَقَ الإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ؛(6)«انسان را از خون بسته‌اي آفريد».

به اين شبهه مي‌توان دو پاسخ داد:

1. ر.ك: ملافتح‌الله كاشاني، منهج الصادقين، ج 8، ص 428 و محمدحسين طباطبايي، الميزان، ج 18، ص 354.

2. حجرات (49)، 13.

3. عجيب است كه برخي دربارة اين آيه از سورة نساء گفته‌اند: «خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ نه به معناي يك پدر و مادر، بلكه به معناي يك ناموس كلي است؛ همة شما از يك ناموس كلي آفريده شده‌ايد (!)» اما ناموس كلي يعني چه؟ اگر منظور قانون كلي است كه قانون كلي منشأ آفرينش نيست. قرآن كه نمي‌گويد: خلقكم علي قانون واحد؛ مي‌فرمايد: مِن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ. به علاوه مي‌فرمايد: وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا، آيا ناموس كلي زوج دارد؟!

4. نحل (16)، 4.

5. انسان (76)، 2.

6. علق (96)، 2.

آفرينش آدم

از چندين آيه كه در درس پيش گذشت برمي‌آيد نخستين فردى كه «انسان و بشر» ناميده شده، حضرت آدم است.

در اينجا اين پرسش مطرح است كه آفرينش آدم از خاك به چه معناست؟ آيا بدين معناست كه مستقيماً از خاك آفريده شده يا ممكن است بين خاكو حضرت آدم، انواع ديگرى از موجودات واسطه بوده‌اند و چون خلقت آنها (نيز) منتهى به خاك مى‌شده، لذا گفته شده كه آدم از خاك آفريده شده است؟

آيا بين خاك و آدم، نخست موجودى تك‌ياخته به وجود آمد و بعد كامل‌تر و كامل‌تر شد تا رسيد به حيوانى كامل مثل ميمون و بعد به نيمه‌انسان و سپس انسان نئاندرتال كه تنها راست‌قامت بوده، اما عقل نداشته و سپس كامل‌تر شده كه نخستين نمونه‌اش حضرت آدم بوده است؟ آيا اين نظر، با سياق آيه سازگار است يا نه؟

آفرينش انسان در قرآن(1)

آيات مربوط به آفرينش انسان در قرآن از جهاتى با يكديگر تفاوت دارند.(2) برخى از اين آيات دربارة آفرينش نخستين انسان است. طبعاً هنگامى كه مبدأ نخستين انسان روشن شد، مبدأ وجود همة انسان‌هاى ديگر نيز از جهت تاريخى روشن مي‌شود. يعنى اگر بگوييم آدم از گِل آفريده شده است، صحيح است كه بگوييم همة انسان‌ها از خاك آفريده شده‌اند؛ اين به يك اعتبار است. به اعتبار ديگر، همة انسان‌ها جداگانه لحاظ مي‌شوند و البته اين لحاظ، لحاظ اول را نفى نمي‌کند.

واژه «انسان» و مرادفات آن در قرآن

با نگاهى اجمالى مى‌توان اين الفاظ را در مورد انسان در قرآن يافت: انسان، بشر، ناس، اُناس، انس، إنسى، أناسيّ، بنى‌آدم.

بحث دربارة اين الفاظ از اين جهت كه از چه ريشه‌اى گرفته شده‌اند و هر يك به چه مناسبتى اطلاق مى‌شود (نظير آنچه در مورد واژة «انسان»، برخى گفته‌اند از ريشة انس است و برخى نظر داده‌اند كه از مادّه نسيان است) در فهم معناى هريك از آنها به عنوان يك اسم عام براى اين نوع از موجودات تأثيري ندارد.